W amerykańskim sektorze paliwowo-energetycznym rozkręcała się właśnie wielka rewolucja związana z odkryciem tam gazu w skałach łupkowych. Zachęcone lokalnym sukcesem firmy amerykańskie i kanadyjskie zaczęły skanować wszystkie kraje na świecie, by wytypować obszary warte uwagi. Godna zainteresowania okazała się także Polska. Wkrótce w świat poszła wieść o ukrytych w podlaskich i lubelskich formacjach łupkowych wielkich zasobach gazu. Zagraniczni eksperci szacowali, że Polska może mieć od 1,4 do 3,6 bln m3 gazu w łupkach!

Pod koniec 2007 r. pojawili się pierwsi chętni do bliższego rozpoznania polskich warunków geologicznych i inwestycyjnych. To sondowanie trwało kilkanaście miesięcy, coraz więcej firm pytało o polski rynek. Jednak potencjalnym inwestorom ciężko było się porozumiewać z urzędnikami, a polscy geologowie dysponowali wprawdzie sporą wiedzą na temat skał łupkowych, ale wiedzą „nienaftową”; wiedziano, gdzie dokładnie występują skały łupkowe, jaka jest ich budowa i charakterystyka, natomiast nawet nie zakładano, że może być w nich gaz… Uważano, że gaz z łupków to sprawa „czysto amerykańska”, w Polsce raczej nierealna.

Pęd do Polski

W roku 2009 światowa koniunktura na gaz z łupków sięgnęła zenitu. USA stały się największym na świecie producentem gazu ziemnego, wyprzedzając Rosję. Gaz z łupków zmienił całą amerykańską gospodarkę, uniezależnił ją od importu gazu. Także w Polsce zaczęto wierzyć, że podobna samowystarczalność wcale nie musi być nierealnym celem.

Momentem przełomowym, który zmienił wszystko i obudził marzenia o możliwości polskiej rewolucji energetycznej, było wejście do Polski w 2009 r. największej firmy naftowej na świecie – ExxonMobil. Sprawa stała się bardzo głośna; wszystkie oczy w przemyśle naftowym na świecie i oczy polityczne w Polsce zwróciły się wówczas na polskie łupki.

W ciągu dwóch lat – 2009-10 – zagraniczne firmy nieomal tratowały się w pędzie do Polski. Pojawiło się wielu gigantów przemysłu naftowego; z tzw. wielkiej szóstki aż cztery zaangażowały się w Polsce. Po firmie ExxonMobil pojawiły się Conoco Phillips, Chevron oraz mniejsze, takie jak Marathon Oil, Talisman Energy. Najbardziej szokujące było to, że Polska, która nigdy nie była krajem naftowym, nagle zaczęła przyciągać największych naftowych potentatów.

Rodzimy polski przemysł nie od razu zainteresował się nowym rynkiem gazowym, głównie dlatego, że nie specjalizował się w wydobyciu węglowodorów. W momencie największego łupkowego boomu, w 2011 r., PGNiG i Orlen miały już jednak we władaniu mniej więcej 20 proc. terenu objętego łupkowymi koncesjami.

Polska wydała łącznie 111 koncesji poszukiwawczych (najwięksi inwestorzy dostali ich po kilka). Objęto nimi 90 tys. km², czyli 1/3 terytorium kraju. W maju 2011 r. amerykańska rządowa Agencja Informacji Energetycznej dolała oliwy do ognia, ogłaszając, że w polskich łupkach może tkwić nawet 5,3 bln m³ gazu – czyli tyle, żeby w pełni zaspokoić potrzeby kraju przez 300 lat.

Bardzo ciche porozumienie

W roku 2011 nasz polski entuzjazm łupkowy sięgał zenitu. O zagospodarowaniu nowego bogactwa narodowego mówiło się nie tylko w kategoriach bezpieczeństwa energetycznego kraju, ale wręcz w kategorii polskiej racji stanu. Nawet początkowo wstrzemięźliwi politycy przyłączyli się do chóru entuzjastów. Gazety donosiły o porozumieniu ponad podziałami. Jesienią 2011 r. jakoby doszło nawet do cichego porozumienia PO i PiS w sprawie ustawy o gazie łupkowym, która, jak deklarowano, „może zostać uchwalona jeszcze w tym roku”. Obie partie miały się ponoć zgodzić w sprawie konieczności dobrego zabezpieczenia interesów państwa.

Wyłączywszy zagorzałych ekologów, wszyscy liczyli na gazowe eldorado, które stanie się bodźcem rozwojowym dla wielu rejonów Polski. Inwestorzy zaś cierpliwie czekali, by w pewniejszych ekonomicznie warunkach móc prowadzić poszukiwania.

Dzięki rozwojowi wydobycia gazu łupkowego w ciągu najbliższych 10 lat w Polsce może powstać 155 tys. nowych miejsc pracy – szacował raport Instytutu Kościuszki – a branżami, które mogą potencjalnie najwięcej zyskać, będą: przemysł metalurgiczny, handel detaliczny i hurtowy, dostawa energii oraz produkcja maszyn. W pesymistycznym scenariuszu zakładano, że jeśli liczba odwiertów w ciągu 10 lat wyniesie 250 rocznie, to nowych miejsc pracy powstanie tylko ok. 120 tys. W optymistycznym miało być – 750 odwiertów rocznie i 190 tys. nowych miejsc pracy!

Tymczasem – jak się po 3 latach okazało – było to dzielenie skóry na niedźwiedziu. Zarówno optymistyczne, jak i pesymistyczne szacunki podawały liczby wręcz astronomiczne. Do końca 2013 r. wykonano w Polsce zaledwie 51 odwiertów eksplorujących skały łupkowe… Poszukiwania okazały się dla inwestorów ryzykownym ekonomicznie przedsięwzięciem. W trudnych geologicznie polskich warunkach nakłady inwestycyjne na jeden otwór szacowano na 50 mln zł, tak więc w grę wchodziły grube miliardy na jedną koncesję.

W ostateczności jednak to nie kwestie technologiczne i koszty związane z „trudnością polskich złóż” okazały się przeszkodą nie do przebrnięcia, lecz podejrzanie przedłużająca się inwestycyjna niepewność wynikająca z braku klarownych regulacji prawnych oraz przepisów podatkowych. Brakowało jasnego stanowiska i działania polskiego rządu w tej sprawie.

Gdy nad Wisłą rozwijało się polskie marzenie i snuto nawet polityczne plany co do wykorzystania wielkiego strumienia łupkowych pieniędzy, realność strumienia gazu malała. Dlatego głównie, że za marzeniami nie poszły stosowne działania administracyjno-prawne polskiego rządu. Potencjalni inwestorzy tracili werwę. Bynajmniej nie z powodu domniemania niedostatku gazu w polskich łupkach, bo tego nie udało im się nawet dokładnie stwierdzić, ponieważ do rzetelnej oceny zasobów polskich łupków potrzebne jest wykonanie 200-300 odwiertów. Główną przeszkodą stała się raczej niemożność oszacowania opłacalności przyszłego wydobycia z powodu niejasnych warunków podatkowych.

Zabrakło dobrej woli

Już w 2007 r., kiedy rozpoczęło się wydawanie pierwszych koncesji na poszukiwanie gazu łupkowego, powstały dwa projekty ustaw regulujących wydobycie przygotowane przez poprzedni rząd PiS, rząd PO jednak nie uznał za stosowne, by się nad nimi pochylić. W 2012 r. PiS jako partia opozycyjna miał kolejny projekt ustawy, wzorowany na rozwiązaniach norweskich. Przewidywał on stworzenie nie tylko stabilnych i odpowiednio korzystnych warunków dla inwestorów, ale i mechanizmu umożliwiającego państwu czerpanie odpowiednich korzyści na „potężny, rosnący fundusz rozwojowy”. „Państwu chcemy zapewnić sprawiedliwy dochód, a firmom przejrzyste reguły i godziwe zyski” – mówił były wiceminister gospodarki Piotr Naimski.

Podobne nadzieje wyrażał wkrótce Donald Tusk, upatrując w strumieniu gazowych pieniędzy rozwiązanie problemu z przyszłymi emeryturami Polaków. Dopiero w 2013 r. rząd zapowiedział, że ustawa o wydobyciu węglowodorów, nieodstraszająca inwestorów, wejdzie w życie w 2015 r., a podatek od węglowodorów nie będzie pobierany do 2020 r. (aby zachęcić firmy do inwestycji w Polsce). To są jednak obietnice spóźnione o co najmniej 3 lata.

Winę za obecną złą sytuację w kwestii gazu łupkowego ponosi przede wszystkim premier Donald Tusk, który nie wykazał dobrej woli – mówi opozycja – oraz ministerstwa: finansów, spraw zagranicznych i skarbu. Zabrakło elementarnej koordynacji i pobudzenia prac resortowych, bo – jak mówią ludzie znający temat – to w tych resortach tkwi jakieś bardzo tajemnicze źródło oporu i niewytłumaczalnych komplikacji. Z niewyjaśnionych powodów rząd nie zdołał powołać pełnomocnika ds. łupków, dlatego też do dziś nie ma niezbędnych regulacji, a prace poszukiwawcze przedłużają się. Odwołano natomiast ministra środowiska – i to w czasie odbywającego się hucznie w Warszawie światowego Szczytu Energetycznego, któremu przewodniczył. Nowy minister zapowiedział niedawno, że w 2014 r. zostanie wykonanych aż 40 nowych wierceń!

Entuzjazm się skończył i nad polskimi łupkami zapanowała grobowa cisza. Cała sprawa wydawała się bardzo niejasna, politycznie i ekonomicznie zagmatwana. Od początku zapowiadano utrącenie polskiego wydobycia przez ekologów opłacanych przez Gazprom. Z czasem pojawiły się głosy o nieprzychylności niektórych krajów UE i wprost Komisji Europejskiej, która miała być wrogo ustosunkowana do polskiego wydobycia. Tymczasem okazało się, że to „strachy na Lachy” w porównaniu z bezczynnością i opieszałością polskiego rządu.

Nie ma gazu w polskich łupkach?

Wprawdzie Państwowy Instytut Geologiczny na początku 2012 r. obniżył początkowe oszacowanie zasobów o 90 proc., jednak inwestorzy wciąż są zainteresowani poszukiwaniem gazu.

Złym znakiem, ale bynajmniej nie kończącą wszystko katastrofą, było wycofanie się z Polski w 2012 r. firmy ExxonMobil. Początkiem końca nie jest nawet wycofywanie się kolejnych – Talisman Energy i Marathon Oil. Firmy te zrezygnowały po wykonaniu zaledwie kilku odwiertów poszukiwawczych i przeprowadzeniu na ich podstawie testów produkcyjnych, które wykazały, że produktywność poszczególnych otworów jest stosunkowo niska jak na standardy złóż łupkowych. Sam ExxonMobil podjął decyzję o wyjściu z Polski na podstawie zaledwie dwu odwiertów sondażowych.

Dla gigantów branży paliwowej polski projekt okazał się po prostu mniej perspektywiczny niż inne ich przedsięwzięcia poszukiwawcze (np. na Syberii, w obu Amerykach, Azji lub na Pacyfiku). Nie oznaczało to jednak w żadnym razie, że poszukiwania na terenie Polski straciły sens. Zdaniem geologów, na podstawie tak niewielkiej liczby odwiertów nie można wysnuwać skrajnych wniosków ani o gazowym eldorado, ani o braku gazu. Prawdą jest, że polskie łupki nie są łatwe, co nie znaczy, że nie kryją w sobie wielkich i opłacalnych zasobów.

Mimo że większość koncesjonariuszy ze spokojem podeszła do rezygnacji ExxonMobil i nie zmieniła swoich planów, to jednak z polskiego gazowego balonu powoli uchodziło już powietrze. Rosyjska prasa z satysfakcją donosiła, że rezygnacja koncernów z eksploracji złóż gazu łupkowego w Polsce jest też związana z „wysokimi kosztami wydobycia, wynoszącymi około 300 dolarów za 1000 m3, trzykrotnie wyższymi niż w USA i 10 razy wyższymi od kosztów wydobycia tradycyjnego gazu”.

Srogi raport NIK

Polityczne niedomówienia skończyły się dopiero po ogłoszeniu na początku roku 2014 raportu Najwyższej Izby Kontroli, który bardzo srogo ocenił starania rządu. Ani dla opozycji, ani tym bardziej dla łupkowej branży taka ocena nie była zaskoczeniem. Bezczynność rządu była widoczna gołym okiem.

Raport podaje, że pomimo dość rozległego terenu objętego koncesjami, prace poszukiwawcze były prowadzone tylko na niewielkiej jego części. Co więcej, wykonywane były z reguły z dużym opóźnieniem z winy niewłaściwego działania administracji publicznej.

NIK wytknął rządowi opóźnienie trwających od 2011 r. prac nad tworzeniem i nowelizacją prawa dotyczącego poszukiwania i wydobywania węglowodorów. Ostrzegał, że „dalsze ich przedłużanie może skutkować ograniczeniem przez przedsiębiorców skali prowadzonych bądź planowanych prac geologicznych oraz nakładów inwestycyjnych ponoszonych na taką działalność, a także zmniejszeniem z ich strony zainteresowania poszukiwaniem złóż gazu z łupków w Polsce”.

W raporcie podano zadziwiające konkrety: „W Departamencie Geologii i Koncesji Geologicznych sprawami dotyczącymi koncesjonowania poszukiwań złóż gazu z łupków zajmowały się w latach 2007-2012 jedynie trzy osoby”. Z tego powodu wszelkie decyzje wydawane były ze znacznym przekroczeniem terminów określonych w Kodeksie Postępowania Administracyjnego (średnio 132 dni przy wymaganych prawem 30). Ponadto „dopuszczano do nierównego traktowania wnioskodawców oraz do rozpatrywania wniosków niekompletnych oraz takich, które nie pozwalały w pełni na sprawdzenie wiarygodności ekonomicznej wnioskodawcy (…)”. Padły zarzuty dowolności postępowania i nierównego traktowania wnioskodawców, co może „świadczyć o wysokim zagrożeniu korupcją”.

Raport NIK wylicza jeszcze bardzo wiele innych zaniechań, głupot, nierzetelności, które sprawiły, że to kolejne polskie marzenie musiało się okazać „marzeniem ściętej głowy”. Z takich to prozaicznych powodów Polska być może nigdy nie dowie się, jak to z tym łupkowym gazem naprawdę było.