Jakub Teodor Trembecki, polski poeta przełomu XVII i XVIII wieku, nawrócony na katolicyzm z kalwinizmu, w poemacie pt. Zegar bojaźni Bożej, posługując się metaforą bijącego zegara, przypomniał, że mimo upływającego czasu ludzie żyją tak, jakby mieli żyć wiecznie, a przy tym grzeszą, straszliwie obrażając Boga. Dwadzieścia cztery zwrotki utworu symbolizują godziny, a każda zaczyna się słowami: „Zegar bije”, potęgując u czytelnika napięcie; wraz z upływem godzin dochodzimy do śmierci i Sądu Ostatecznego.

„Wszystkie ranią, jedna z nich zabija” – takie napisy umieszczano w dawnych czasach na kościelnych zegarach. Dzisiaj, kiedy z lękiem stajemy u progu nowego roku i czynimy rozmaite bilanse oraz postanowienia, bardziej niż w inne dni odczuwamy upływ czasu. Czas jest ponoć własnością względną, ale sposób jego pomiaru wyszedł od człowieka.

Możemy powiedzieć, że pierwszego sylwestra pełni lęków i obaw Rzymianie obchodzili w 999 r., kiedy papieżem był Sylwester II – tajemniczy Gerbert z Aurillac, któremu przypisywano nadzwyczajne cechy i umiejętności, posądzając go nawet o kontakty z diabłem. Wtedy to pojawiły się różne, mniej lub bardziej niewiarygodne proroctwa wieszczące koniec świata. A musimy pamiętać, że cywilizacja średniowieczna była cywilizacją wszechogarniającego strachu. Gdy minął ten dzień i po północy ludzie spostrzegli, że świat nadal istnieje, wówczas to Sylwester II udzielił po raz pierwszy w historii błogosławieństwa Urbi et Orbi (Miastu i Światu).

Zegary, które zabijają

Jednym z najpiękniejszych i najwyższych (do 14 m) średniowiecznych zegarów był gdański zegar astronomiczny Düringera z XV stulecia. Odmierzanie czasu było tu tylko pretekstem do zaprezentowania niezwykłego przedstawienia. Na trzech poziomach rozgrywał się swoisty spektakl. Zegar wskazywał ruch planet, dni, tygodnie i miesiące, dni nowiu i pełni Księżyca, znaki zodiaku. Na kolejnym poziomie znajdował się teatr figur – dwunastu Apostołów i czterech Ewangelistów przechodziło o określonych porach dnia w uroczystej procesji, a za nimi kroczyła... śmierć. Na samej górze Adam uderzał młotkiem, a Ewa pociągała za sznur dzwonu. Zazdrośni rajcy gdańscy mieli oślepić zegarmistrza, który chciał budować zegary w innych miastach. Kiedy zegar się zepsuł, wezwany mistrz złośliwie uszkodził jego mechanizm, uniemożliwiając mu dokładne wskazywanie czasu. Spadł wówczas z drabiny na posadzkę w bazylice Mariackiej w Gdańsku, gdzie zegar się znajdował, i poniósł śmierć na miejscu – głosi legenda.

Upływ czasu początkowo mierzono za pomocą zegarów słonecznych, a później klepsydr oraz świec (specjalnie je nacinano, dzieląc na mniejsze odcinki). W XIV stuleciu pojawiły się we Włoszech zegary mechaniczne, dzięki którym dobę zaczęto dzielić na równe odcinki czasu – na tarczy umieszczano 24 równe godziny, które po kolei, jeszcze bez minut, wskazywała jednoramienna wskazówka. W Polsce pierwsze mechaniczne zegary pojawiły się w 1367 r. we Wrocławiu oraz w 1390 r. w Krakowie. O tym, jak wielką wagę przywiązywano do upływu czasu, świadczy fresk Lorenzettiego z XIV wieku, gdzie alegorię dobrych rządów przedstawiono z klepsydrą. Klepsydrę znajdziemy w pracowni św. Hieronima ukazanego na obrazie z 1451 r. To specyficzne narzędzie czasu towarzyszy przedstawieniom śmierci wielu świętych. Klepsydrę widzimy na obrazie Śmierć św. Franciszka, klepsydra towarzyszy też zatroskanemu o los rozebranej Rzeczypospolitej królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu na obrazie namalowanym przez Marcello Bacciarellego w XVIII stuleciu.

Zegary miewały pomysłowe kształty. Oto np. u jarosławskich dominikanów w 1846 r. na wieży pod sygnaturką podczas dobrej pogody wychylał się mnich, a w czasie słoty się chował. Wzbudzał ciekawość przyjeżdżających do Jarosławia studentów miejscowej szkoły.

Najdoskonalszy sposób obliczania czasu – oparty na obserwacji Słońca – zastosowali Egipcjanie. Na nim wzorował się rzymski wódz Juliusz Cezar, który wprowadził kalendarz wpływający na sposób liczenia czasu w Europie, aż do reformy papieża Grzegorza XIII w 1582 r. Kościół w odmienny sposób liczył mijający czas: opierał się bowiem na tzw. tablicach paschalnych ustalających datę świąt Wielkiej Nocy, która była odniesieniem dla innych ruchomych świąt w ciągu roku. Tablice opracował już w VI wieku mnich Dionizy Mały. To on również ustalił moment narodzin Chrystusa, od którego liczy się kolejne lata tzw. nowej ery – był to dzień 25 grudnia 753 r. od założenia Rzymu, a za pierwszy rok swej ery uznał rok 754. Dziś wiadomo, że uczony anglosaski mnich popełnił błąd rzędu 5-6 lat. Na soborze nicejskim w 325 r. ustalono, że święta Wielkiej Nocy będą przypadać w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni Księżyca, po równonocy wiosennej 21 marca (między 22 marca a 25 kwietnia). Wspomniany papież Grzegorz XIII, wprowadzając reformę kalendarza, postanowił, że równonoc zawsze będzie przypadać 21 marca; zarządził także, że po 4 października 1582 r. nastąpi od razu 15 października. Papież stwierdził również, że rok jest przestępny, jeśli dzieli się bez reszty przez 4, ale nie przez 100, chyba że dzieli się przez 400.

Czas to kroki zabójcy

W XV stuleciu Kasper Straube, drukarz krakowski, wydał pierwszy kalendarz ścienny, zaś w 1516 r. Jan Haller wydrukował pierwszy kalendarz w języku polskim. Świętowanie Nowego Roku 1 stycznia zaproponował sam Juliusz Cezar, kiedy 1 stycznia 46 r. p.n.e. wprowadził swój kalendarz, tzw. juliański. W starożytnym Rzymie obchodzono wówczas święto Janusa – boga początku. W średniowieczu na ziemiach polskich posługiwano się w kalendarzu tzw. stylem Narodzenia Pańskiego (Nativitate Domini), tzn. Nowy Rok świętowano 25 grudnia. Warto wspomnieć, że stosowały go kuria papieska, a także Niemcy, Szwecja, Czechy i Anglia. Źródła dyplomatyczne (korespondencja monarsza) wprowadziły jednak w XIII stuleciu tzw. styl Obrzezania, liczący początek roku od 1 stycznia, i on w czasach późniejszych masowo się rozpowszechnił. Kalendarz kościelny określał poszczególne dni miesiąca w stosunku do określonego święta (np. dzień przed jakimś świętem – ante festum, a po jakimś święcie – post festum). Cechą charakterystyczną takich kalendarzy było również wiązanie każdego dnia ze wspomnieniem jakiegoś świętego; równocześnie wpisywano w kalendarzach tzw. perykopy, czyli wyjątki z Pisma Świętego czytane w danym dniu. W XIII wieku wprowadzono zwyczaj oznaczania kolorem czerwonym rangi danego święta. Świętami ruchomymi były niedziele, które określano stosownie do pierwszych słów wyjątku z Pisma Świętego na dany dzień. Niedziele dzielono zatem na: tzw. niedziele adwentowe, po Trzech Królach, niedziele Wielkiego Postu, niedziele wielkanocne, niedziele zwykłe czy np. po Zielonych Świątkach.

Piękną metaforę czasu przedstawił również amerykański poeta Edgar Allan Poe (1809-49) który napisał: „Posłuchaj, tak oto bije czas, a czas to kroki zabójcy”.